بشر از قديم الايام در معرض تاخت و تازهاي فراوان و مورد تهديد، قتل، غارت، شکنجه و کشتار جمعي از ناحيه زورگويان و شکنجه گران حاکم بوده است. از زماني که تاريخ به ياد دارد، در هر زمان عدهاي از افراد بشر، از حقوق طبيعي و ذاتي محروم مانده و از دست گروهي همنوعان مستبد، مغرور و صاحب قدرت خويش رنج و ستم کشيدهاند.
نقض مقررات بینالمللی حقوق بشر و بشردوستانه در زندان گوانتانامو
یادداشتی از دکتر محمدتقی دشتی مدیرعامل مؤسسه فرهنگی مطالعاتی صراط مبین به مناسبت روز افشای حقوق بشر آمریکایی
با ورود به قرن بيستم تعيين معيارها و موازين ملي و بينالمللي براي تنظيم و کنترل اعمال و رفتار حکام و قدرتها رواج يافت و حراست از کرامت انساني سرلوحه بسياري از مقررات جهاني قرار گرفت.
در اين خصوص اسناد، پيمانها و اعلاميههاي مختلفي ظهور و بروز يافتند که از جمله آنها ميتوان به اسناد ذيل اشاره نمود:
1ـ اعلاميه جهاني حقوق بشر ـ 10 دسامبر 1948
2ـ ميثاق حقوق مدني و سياسي ـ سال 1966
3ـ ميثاق حقوق فرهنگي ـ اجتماعي و اقتصادي ـ سال 1966
4ـ منشور سازمان ملل متحدـ سال 1946
5ـ کنوانسيون منع شکنجه و ديگر رفتارها و مجازاتهاي بيرحمانه، غيرانساني يا موهن ـ 1984
6ـ قواعد حداقل استاندارد در رفتار با زندانيان ـ 1955 ـ اولين کنگره سازمان ملل
7ـ قرارداد ژنو راجع به معامله با اسيران
8ـ اعلاميه حقوق کودک و کنوانسيون حقوق کودک
9ـ و...
هدف اينگونه اسناد و معاهدات، ارتقاء حقوق بشر و جلوگيري از گرفتاريهاي اساسي براي انسانها بوده است. (گرچه در تدوين و اعمال اين مقررات ملاحظات سياسي قدرتهاي جهاني را نبايد ناديده انگاشت). ليکن به علت نقش قدرت در تنظيم مناسبات و انجام امور، به ويژه در عرصه بينالمللي، وضعيت چندان مطلوبي بر وضعيت حقوق بشر و رعايت حق و حقوق کشورها و ملتهاي ضعيف حکمفرما نيست.
اشغال کشورها به بهانههاي مختلف، قتل و غارت و شکنجه، ايجاد محدوديتهاي گوناگون و دهها رفتار غيرانساني ديگر در سايه سار زور و قدرت صورت ميگيرد و کسي را ياراي «حتي» ابراز مخالفت نيست، چه رسد به اينکه از آنها جلوگيري نمايد.
ايالات متحده امريکا، به عنوان قدرتمندترين و بيرقيبترين کشور جهان و توليد کننده عمده محصولات و کالاهاي نظامي و فرهنگي دنيا و ايفاي نقش غالب در اقتصاد جهان، ظاهراً فارغ از هر نوع فشار جهاني و معيارهاي حقوقي، اقدامات خود خواستهاش را در سطح بينالمللي گسترش داده است.
تأسيس زندانهاي متعدد آشکار و مخفي در سرتاسر جهان و نقض حقوق اوليه و مسلم افراد از جمله اين رفتارها به شمار ميآيد.
گوانتانامو فقط يکي از اين زندانها و شکنجهگاههاست که بنا بر ديدگاه بسياري از آگاهان امر، لکه ننگي بر تارک تاريخ بشريت محسوب ميشوند.
توصيف وضعيت زندان گوانتانامو
زندان گوانتانامو که در سال 2001 تأسيس شده، در طول فعاليت خود صد ها شهروند از 42 کشور جهان را به بهانههاي مختلف پذيرا بوده است، اين در حاليست که هنوز 166 زندانی در این زندان نگهداری میشوند.1 تشديد نقض حقوق بشر توسط آمريکا، به ويژه شکنجه و نقض گسترده حقوق اوليه انساني در گوانتانامو باعث شد تا سازمان عفو بينالملل آن را به اردوگاههاي کار اجباري مخوف شوروي تشبيه کند، انتشار گزارش 115 صفحهاي سازمان مدافع حقوق بشر نيز در مورد جنايات صورت گرفته در گوانتانامو حکايت از عمق فاجعه دارد که نياز به هرگونه توضيح بيشتر را در اين مورد مرتفع ميسازد.2
اين وضعيت باعث شده تا مقامات بين المللي نيز جانب احتياط را رها كرده و از وضعيت زندان گوانتانامو شديداً انتقاد كنند.
خانم آربور رئيس كمسيون حقوق بشر سازمان ملل ، از روش آمريكا در شكنجه و قرباني شدن ممنوعيت جهاني شكنجه به بهانه جنگ آمريكا با تروريسم انتقاد شديدي كرده و گفته است: اين وضعيت تاثير بسيار مخربي بر ممنوعيت جهاني شكنجه و برخورد وحشيانه و غير انساني و تحقير آميز با زندانيان دارد. خانم آربور افزود: خيلي از حقوق انساني را مي توان در مواقع اضطراري موقتاً معطل گذاشت اما حق زندگي و حق محافظت در برابر شكنجه تعطيل بردار نيست.3
كوفي عنان نيز خواستار تعطيلي زندان گوانتانامو شده و اظهار داشت : نحوه برخورد با زندانيان گوانتانامو به هيچ وجه صحيح نيست و اين امر در گزارش سازمان ملل نيز آمده است. ضرورت ايجاب مي كند كه دير يا زود اقدامي در راستاي تعطيل كردن زندان گوانتانامو انجام شود.4
ماهيت زندانيان گوانتانامو «از نظر حقوقي»
اين سؤال در ذهن بسياري از کساني که به نحوي در قضيه گوانتانامو مطلع هستند، پديد آمده است که، اين زندانيان از چه ماهيتي به لحاظ حقوقي برخوردارند. آيا اسيران جنگي محسوب ميشوند يا بهعنوان زنداني سياسي مطرح ميشوند؟ آيا با توجه به اينکه اين افراد در شرايط مختلف بازداشت شدهاند، گروگان هستند؟ و سؤالاتي از اين قبيل که پاسخ به آنها نيازمند ذکر مقدمات و مباحث ذيل ميباشد.
1- اينکه حمله آمريکا به افغانستان مشروع بوده است يا خير، و آيا اين عمل با حقوق و موازين بينالمللي موجود قابل توجيه هست يا نه و اينکه آيا ميتوان به دليل يک حملهتروريستي مجهول و مشکوک، کشوري را اشغال نمود؟ و ... مباحثي هستند که به صورت مجزا قابل طرح و بحث ميباشند ولي با اين وضعيت، در صورتي که حتي اين حمله را اشغال نظامي به حساب آوريم افرادي که طي آن بازداشت شدهاند (با لحاظ شرايط معين) اسير جنگي ميباشند.(ماده 2 قراردادژنو در مورد معامله با اسیران)
بر اساس ماده 2 «قرارداد ژنو راجع به معاملات با اسيران» که در آن قيد شده است: «... اين قرارداد درباره هرگونه موارد اشغال تمام يا قسمتي از خاک يکي از دول معظمه متعاهد نيز معتبر است ولو آنکه اشغال مزبور با هيچ گونه مقاومت نظامي مواجه نشده باشد» و طبق ماده 4 همين قرارداد که مصاديق و شرايط اسرا را معين نموده است، در صورتي که از ميان زندانيان گوانتانامو حين جنگ و تقابل مسلحانه با نيروهاي جنگي آمريکايي دستگير شده باشند جزو اسيران جنگي محسوب شده و طبق "قرارداد ژنو راجع به معامله با اسيران و همچنين (در هر حال) بر اساس "کنوانسيون منع شکنجه و ساير پيمانهاي حقوق بشري" با آنها رفتار خواهد شد. اين اسيران بايستي سريعاً تحت نظارت سازمانهاي حمايت کننده جهاني از قبيل صليب سرخ قرار گيرند (در صورتي که حتي پس از آشکار شدن وضعيت وخيم زندانيان گوانتانامو، هيچ سازمان حقوق بشري تا مدتها اجازه بازديد از اين زندان را به دست نياورد)
ظاهراً تعداد کمي از افراد زنداني در گوانتانامو مشمول اين تعريف ميشوند و "بررسي اسناد موجود نشان داده است که اکثر زندانيان گوانتانامو در هيچ جنگي شرکت نکردهاند"5
2- بر اساس اطلاعات موجود "برخي از افرادي که به گوانتانامو برده شدند کساني بودند که از سوي مردان نظامي ژنرال دوستم ازبکي، در افغانستان ربوده شدند که در اين صورت اين امر يک جنايت جنگي اثبات شده است.6
در اين وضعيت نيز اين افراد علاوه بر اينکه بايد سريعاً آزاد شوند، در صورت زنداني بودن "تحت حمايت" کنوانسيون منع شکنجه و ساير موازين حقوق بشري با زندانيان قرار ميگيرند.
3- برخي از زندانيان گوانتانامو در داخل خاک ايالات متحده آمريکا دستگير شدهاند7 که در اينصورت دو وضعيت قابل تصور است.
الف : در صورتي که اين افراد به نحوي از اتباع ايالات متحده باشند، زنداني محسوب شده و تحت شمول کنوانسيون منع شکنجه و ساير مقررات مربوط قرار ميگيرند.
ب : اگر از اتباع ساير کشورها باشند (که علي الظاهر اينگونه است) بايستي سريعاً نسبت به استرداد آنها به کشور متبوعه و يا محاکمه قانوني اقدام ميشود.
نتيجه اينکه: به نظر ميرسد هر سه وضعيت فوق (اسير - زنداني و گروگان) در مورد گروههاي مختلف زنداني در گوانتانامو صدق ميکند و با هر کدام از اين افراد به صورت خاص و بر اساس مقررات مربوطه رفتار شود. گرچه حقوق اوليه و منع شکنجه و حق اعتراض به شکنجه و ... در مورد همه آنها بايد رعايت شود.
تبيين نقض مقررات بينالمللي حقوق بشر در زندان گوانتانامو
1ـ نقض و خدشه دار شدن اصل برائت:
امروزه اصل برائت به عنوان ميراث مشترک حقوقي در همه ملل مترقي جهان قابل درک و در حقوق داخلي کشورها و در نظام بينالمللي مورد عنايت و توجه قرار گرفته است.8
بر اساس بند 1 ماده 11 اعلاميه جهاني حقوق بشر: «هر کس که به بزهکاري متهم شده باشد بيگناه محسوب خواهد شد تا وقتي که در جريان يک دعواي عمومي که در آن کليه تضمينهاي لازم براي دفاع او تأمين شده باشد، تقصير او قانوناً محرز گردد".
همچنين به موجب، بند 2 ماده 14 ميثاق بينالمللي حقوق مدني و سياسي و بند 2 ماده 6 کنوانسيون اروپايي حقوق بشر "هر کس که به اتهام جرمي متهم شده باشد حق دارد بيگناه فرض شود تا اينکه مقصر بودن او بر طبق قانون محرز بشود".
اين در حاليست که زندانيان گوانتانامو از همان اولين لحظات دستگيري به اتهامترور و همکاري با طالبان و القاعده تحت شکنجههاي مختلف روحي و جسمي قرار گرفته و مجرم تلقي شدهاند.9 به طوري که در سال 2005 و پس از گذشت 4 سال زنداني شدن بدون هيچگونه محاکمه و محکوميتي 202 نفر از زندانيان آزاد شدند، که در صورت مقصر و مجرم بودن آزادي آنها غيرممکن بود. در حاليکه "طبق اصل برائت و رويه قضايي موجود در سطح جهان بايستي وضعيت متهم در مدت محدودي (از یک روز تا يکماه) مشخص شود10
يعني يا پروندهاي براي محاکمه به دادگاه ارسال شود يا اينکه متهم آزاد گردد. همچنين بر اساس يکي از بندهاي "قواعد حداقل استاندارد در رفتار با زندانيان" "افراد محکوم نشده و در انتظار محاکمه بايد بيگناه فرض شوند و با آنها بر همين اساس رفتار شود"11
2ـ نقض و خدشه دار شدن اصل "قانوني بودن تعقيب، دستگيري و بازداشت"
بر اساس ماده 9 اعلاميه جهاني حقوق بشر "احدي نبايد خودسرانه توقيف (يا) حبس ... شود" همچنين به موجب بند 1 ماده 9 ميثاق بينالمللي حقوق مدني و سياسي:
"هر کس حق آزادي و امنيت شخصي دارد. هيچکس را نميتوان خودسرانه دستگير يا بازداشت کرد. از هيچکس نميتوان سلب آزادي کرد مگر به جهات و طبق آيين دادرسي مقرر به حکم قانون "بند 1 ماده 5 کنوانسيون اروپايي حقوق بشر، ضمن تأکيد بر اصل آزادي، استثنائات قانوني وارده بر اين اصل را برشمرده است".
در حاليکه تقريباً همه زندانيان گوانتانامو، ربوده شده و يا بدون طي مراحل قانوني، بازداشت و به گوانتانامو منتقل شدهاند. جالب است که تعدادي از اين زندانيان هنوز ناشناخته و بينام و نشان ماندهاند.به طوريكه: "ديده بان حقوق بشر ابراز نگراني کرد که آمريکا "زندانيان بينام و نشاني را که زنداني شدن آنها نيز اعلام نشده است به طور محرمانه در بازداشتگاه گوانتانامو نگهداري ميکند ... بيرمان از ديدبان حقوق بشر اعلام کرده است که عليرغم اعلام تعدادي از اسامي، اين فهرست در واقع به شمار اندکي از يک گروه بزرگتر زندانيان تعلق دارد و زندانيان بيشتري وجود دارند که اعلام هويت نشدهاند"12
همچنين روزنامه واشنگتن پست گزارش داده است که: "زندانيای در داخل زندان گوانتانامو وجود دارد که متعلق به سيا بوده و فاش نشده است"13
نقض مقررات مذکور، توسط آمريکا آنقدر بديهي و آشکار و در عين حال تأسف بار بوده است که به هيچ وجه قابل دفاع نبوده و اعتراض هم پيمانان اين کشور را نيز به دنبال داشته است.
"دولت آمريکا حتي از عمل به قوانين قضايي بينالمللي مورد تأييد دادگاه عالي آمريکا، خودداري کرده است. از اصليترين مفاد اين قوانين اينست که، بازداشت شدگان حق دارند به بازداشت خود اعتراض کنند و با استفاده از وکلا از خود دفاع کنند"14
همچنين بر اساس "قواعد حداقل استاندارد در رفتار با زندانيان مصوب 1955 "ثبت منسجم اطلاعات مربوط به هويت، علت بازداشت و... زندانيان ... جواز درجريان قرار دادن خانواده و... ، حق برخورداري از وکيل و مشاوره محرمانه با او، از حقوق مسلم زنداني است." در حاليکه براساس اطلاعات فوق الذکر هيچ کدام از اين قواعد در مورد زندانيهاي گوانتانامو رعايت و اجرا نشد.
در حالت کلي به جز افرادي که در شرايط جنگي اسير شدند (و زنداني به مفهوم خاص آن نبودند) و همچنين آنهايي که بر اساس قوانين داخلي آمريکا در داخل اين کشور دستگير شدند، در مورد بقيه (اکثر) زندانيان به هيچ وجه و بصورت مطلق قواعد مربوطه رعايت نشد و بازداشتها و دستگيرها به صورت غيرقانوني بود.15
البته در مورد اسرا نيز ثبت و انتشار اسامي و اسير حقوق مرتبط بايستي رعايت ميشد.
3ـ خدشه دار شدن اصل "تسريع در تفهيم اتهام":
بيان يکي از وقايع اتفاق افتاده در افغانستان که نمونهاي از صدها وقايع ديگري باشد اين مسئله را بهتر نمايان خواهد کرد: (و در مورد نقض ساير اصول نيز مفيد واقع خواهد شد)
"چهارم فوريه 2002، تفنگداران آمريکايي به يگانه کلينيک صحي ارزگان درآمدند و فيض محمد يکصد و سه ساله را دستنبد زدند. آنها بدون اينکه بخواهند بدانند نارسايي گفتاري، شنوايي و بينايي فيض محمد را به ايستگاه پايان زندگي نزديک ساخته است، پيرمرد را چشم بسته در هليکوپتر نشاندند و نخست به پايگاه ارتش آمريکا در قندهار و از آنجا به گوانتانامو فرستادند. فيض محمد پس از سپري کردن هشت ماه زندان، روز بيست و هفتم اکتبر 2002 از گوانتانامو آزاد شد و فردايش، هنگامي که به وزارت داخله سپرده ميشد به گزارشگري که از او در مورد اتهام مربوطه اش سوال کرده بود گفت: "نميدانم آمريکاييها چرا مرا زنداني ساخته بودند"
وزير داخله افغانستان نيز گفت: شايد سوء تفاهمي در ميان بوده باشد، ما نيز نميدانيم که او و همراهانش گنهکارند يا بيگناه؟!"16
بر اساس بند 2 ماده 9 ميثاق بينالمللي حقوق مدني و سياسي "هر کس دستگير ميشود بايد در موقع دستگير شدن از جهات و علل آن مطلع شود و در اسرع وقت اخطاريهاي داير بر هرگونه اتهامي که به او نسبت داده ميشود دريافت دارد." بند 2 ماده 5 کنوانسيون اروپايي تسريع در تفهيم اتهام بدين جهت داراي اهميت است که فرد مورد اتهام، از همان ابتدا براي دفاع و با احتمال از سوء تفاهم از دستگيري خود، آمادگي لازم را پيدا کند.
بندهاي 4 و 5 ماده 9 ميثاق مذکور (و بندهاي 4 و 5 ماده 5 کنوانسيون اروپايي با عباراتي مشابه) مقرر ميدارد"هر کس که بر اثر دستگيري يا بازداشت شدن از آزادي راجع به قانوني بودن بازداشت اظهارنظر نمايد. و در صورت غيرقانوني بودن بازداشت حکم آزادي او صادر شود" و "هر کس که به طور غيرقانوني بازداشت يا دستگير شده باشد حق جبران خسارت خواهد داشت.17
4- نقض "اصل محاکمه سريع و عادلانه"
نزديک به 17سال است که صدها نفر از کشورهاي مختلف به انحاء مختلف بازداشت و در زندان گوانتانامو نگهداري ميشوند. ولي تاکنون نه مورد محاکمه قرار گرفتهاند و نه اينکه ( به جزء تعدادي) آزاد شدهاند.18 اين وضعيت بلاتکليفي و عدم اطلاع از سرنوشت زندانيان را در وضعيت نابهنجاري قرار داده و آنها مرگ و خودکشي را بر اين حالت ترجيح ميدهند. به همين علت است که تعدادي از آنها که تعدادشان قابل توجه است اقدام به خودکشي کردهاند.19 در صورتي که بر اساس مقررات بينالمللي و رويه قضايي موجود بايستي محاکمه زندانيان را در اسرع وقت (از يکروز تا يکماه) انجام شود.
در بند 2 ماده 9 ميثاق بينالمللي حقوق مدني و سياسي (و بند 2 ماده 5 کنوانسيون اروﭘايي حقوق بشر با عباراتي مشابه) آمده است هر کس به اتهام جرمي دستگير يا بازداشت ميشود بايد او را در اسرع وقت در محضر دادرس يا هر مقام ديگري که به موجب قانون... حاضر نمود و بايد در مدت معقولي دادرسي يا آزاد شود...
و در بند 3 ماده 14 ميثاق (و بند 3 ماده 6 کنوانسيون اروﭘايي) در خصوص وقت و تسهيلات کافي براي تدارک دفاع از خود و انتخاب وکيل موارد مهمي گفته شده است.
هيچ بهانهاي براي عدم محاکمه سريع و عادلانه و يا آزاد نکردن زندانيان گوانتانامو وجود ندارد. اين امر يک نقض آشکار مولدين حقوق بشر محسوب ميشود. با مطالعه گزارش كميسيون حقوق بشر مشخص ميشود كه اين اصل به شكل آشكاري در گوانتانامو نقض شده و چندين سال است كه زندانيان در وضعيت بلاتكليفي به سر مي برند.20
5- نقض اصل منع فشار و آزار و شکنجه و اقدامات موهن
بر اساس ماده 1 کنوانسيون بينالمللي منع شکنجه و ديگر مشتقات يا رفتارهاي خشن غير انساني يا موهن مصوب 10 دسامبر 1984 واژه شکنجه به هر عملي اطلاق ميشود که عمداً درد يا رنجهاي جانکاه جسمي يا روحي به شخص وارد آورد خاصه به قصد اينکه از اين شخص يا شخص ثالث اطلاعات يا اقرارهايي گرفته شود يا به اتهام عملي که اين شخص يا شخص ثالث مرتکب شده يا مظنون به ارتکاب است تنبيه گردد يا اين شخص يا شخص ثالث مجبور و مرعوب شود و يا به هر دليل ديگري که مبتني بر شکلي از اشکال تبعيض باشد منوط بر اينکه چنين دردها و رنجهايي به دست کارگزاران دولت يا هر شخص ديگري که در سمت رسمي مأمور بوده است يا به ترغيب يا به ارضاي صريح يا ضمني او تحميل شده باشد.
به موجب ماده 5 اعلاميه جهاني حقوق بشر: هيچ کس را نميتوان تحت شکنجه جسمي و روحي قرار داد ميثاق بينالمللي حقوق مدني و سياسي نيز در بند 3 ماده 14 ـ خود مقرر ميدارد: هر کس متهم به ارتکاب جرمي شود اين تضمين را خواهد داشت که مجبور نشود عليه خود شهادت دهد و يا به مجرم بوده اعتراف نمايد.
و هيچنين بر اساس ماده 7 همين ميثاق (و ماده 3 کنوانسيون اروﭘايي حقوق بشر): هيچ کس را نميتوان مورد آزار و شکنجه قرار داد.
متأسفانه نيروهاي آمريکايي در زندان گوانتانامو، به انواع شکنجهها و اقدامات موهن و غير انساني دست زدهاند21که به صورت فهرستوار چه عمده به آنها اشاره ميگردد:
1- اعمال انواع شکنجههاي دردآور و جانکه جسمي و روحي که بر اساس آنها زندانيان در شرايط بسيار دشوار (لخت کردن، چشم بستن و راه بردن، بستن با انواع زنجيرها، روي زنداني قرار گرفتن و...) قرار ميگيرند.22
2- قتل زندانيان بر اثر شکنجه و شرايط دشوار بنا به تأييد سازمان عفو بينالملل23
3- استفاده از سگ در بازجوئيها، به گونهاي که اين وضعيت اعتراض و هشدار پليس فدرال آمريکا را در پي داشته است.24
4- استفاده از ابزار سکس در بازجوئيها به عنوان يک تکنيک بازجويي و به عنوان سلاحي براي ايجاد فاصله بين زنداني و اعتقاداتش بر اساس اعترافات يک سرباز سابق آمريکايي که در گوانتانامو به عنوان مترجم انجام وظيفه ميکرده است، اين روش به وسيله زنان بازجو و جهت تحريک جنسي متهمين و سست کردن باورهاي ديني او به کار گرفته ميشده است.25
همچنين واشنگتن پست از بازجوييهاي با روش جنسي و استفاده زنان از تحريک جنسي متهمين خبر داده است.26
6- اهانت به مقدسات و عقايد زندانيان:
اين روش براي شكستن روحيه زندانيان و سست كردن عقايد آنها انجام مي شد به طوريكه به كتاب مقدس مسلمانان اهانت شد و رنجش خاطر مسلمانان دنيا را موجب شد.27
فهرست منابع:
1. http://www.bbc.co.uk/persian/world/2013/04/130427_l45_9_11_aircraft_found_ny.shtml
2. https://www.farsnews.com/news/13931022001416
3. www.bbc.com/persian/news/story/2005/12/printable/051208_az-us-un-jail.shtml
4. https://www.isna.ir/news/8411-15477/
5. خبرگزاري فارس به نقل از روزنامه واشنگتن پستwww.farsnews.com
6. www.Mehrnews.com
7. روزنامه کيهان، مورخه 12/2/85، اعتراض آمريکائيان در مقابل مقر سازمان ملل و مطالب ذکر شده توسط يکي از تظاهر کنندگان.
8. هاشمي، سيدمحمد؛ حقوق بشر و آزاديهاي اساسي، تهران، نشر ميزان، ص 298، 1384.
9. Gonzales alberto. R. heminway …international debates apr 2006
10. هاشمي، سيدمحمد؛ حقوق بشر و آزاديهاي اساسي، تهران، نشر ميزان، ص 298، 1384.
11. موارد متعددي از مفاد اسناد بينالمللي حقوق بشر از کتاب دکتر اميرارجمند ذکر شده است که به دليل ذکر مواد مربوطه و روشن بودن آن از ذکر موردي خودداري ميشود.
12. خبرگزاري جمهوري اسلامي ايران، 16/12/84.
13. http//:aftab.ir.news
14. www.Mehrnews.com.84/12/10
15. Gonzales alberto. R. heminway …international debates apr 2006
16. سياه سنگ، صبورالله www.paymanemeli.com
17. هاشمي، سيدمحمد؛ حقوق بشر و آزاديهاي اساسي، تهران، نشر ميزان، 1384، ص 304.
18. www.BBC.NEWS
19. خبرگزاري فارس به نقل از واشنگتن پست ww.farsnews.com
20. Gonzales alberto. R. heminway …international debates apr 2006
21. Gonzales alberto. R. heminway …international debates apr 2006
22. farsnewscom، ساير سايتهاي مرتبط و www.Mehrnews.com
23. www.Mehrnews.com
24. خبرگزاري جمهوري اسلامي ايران، 16/12/84.
25. http//:aftab.ir.news
26. http//:aftab.ir.news
27. BBC. News . com - www.Mehrnews.com