پایگاه اطلاع رسانی دکتر حسین جوان آراسته

 نشریه علمی-پژوهشی پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه­ های علوم انسانی، دوره 18، شماره 5، مرداد 1397

چکیده

نگارش کتاب «حقوق عمومی در نهج البلاغه» هم به لحاظ جایگاه والای نهج البلاغه در فرهنگ دینی و هم به جهت جایگاه حقوق عمومی در مقایسه با سایر رشته های حقوقی، امری ستودنی است. روش ارزیابی و نقد این اثر، استنادی – تحلیلی و مطابق الگوی پیشنهادی شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی در چارچوب معرفی کلی، بررسی شکلی و محتوایی اثر می باشد. به لحاظ محتوا، رویکرد اسلامی به حقوق عمومی، تامل گسترده در نهج البلاغه و انطباق صحیح عناوین با نمونه های انتخابی در بیشتر موارد را می توان از نقاط قوت این کتاب به شمارآورد؛ هرچند این اثر، از عدم نظم منطقی و انسجام محتوایی، عدم دقت و عدم جامعیت، رنج می برد. در برخی از موارد نیز برداشتهای نویسنده از تعابیر امیر مومنان در  نهج البلاغه، قابل تامل است. به رغم اهمیت فوق العاده حقوق اساسی به عنوان مهمترین شاخه حقوق عمومی که انبوهی از موضوعات مربوط به حاکمیت و دولت، نهادهای حکومتی و حقوق ملت، در زیر مجموعه آن قرارمی گیرد، کمترین مقدار از صفحات به آن اختصاص یافته و مورد بی مهری واقع شده است. کیفیت فنی اثر خوب بوده و قواعد عمومی نگارش رعایت شده است؛ با وجود این، نقاط ضعف شکلی اثر عبارتند از عدم سازماندهی مناسب کتاب، عدم رعایت تناسب حجمی فصلها و تفصیل بیش از حد ضمیمه کتاب.

کلید واژه ها: حقوق عمومی، حقوق اساسی، حقوق اداری، حقوق مالی، نهج البلاغه.

دو فصلنامه علمی-پژوهشی قدرت نرم، شماره 12، بهار و تابستان 1394

فصلنامه علمی-پژوهشی حکومت اسلامی، شماره 83 بهار 1396

نويسنده(گان):
حسين جوان آراسته، انسيه فراهاني

یکی از عوامل غفلت، سرمستی است که در تعابیر قرآن و احادیث به آن حالت «سُکر» یا «سَکرت» گفته می شود. هرچند به تصور عمومی، مستی، ناشی از نوشیدن مشروبات الکلی است، ولی این از مصادیق مستی مادی است و مستی عوامل دیگری هم دارد که در آموزه های دینی مورد توجه قرارگرفته است.

خداوند هنگام نزول عذاب به قوم لوط در بیان وضعیت آنان فرمود: «لَعَمْرُکَ إنَّهُم لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ؛ (سوره حجر:72) به جان تو سوگند، آنان در مستی خود سرگردان بودند.

به فرموده امیر مومنان علی علیه السلام: السُّکْرُ أرْبَعُ السُّکْراتِ: سُکْرُ الشَّرابِ، وَسُکْرُ الْمالِ، وَسُکْرُ النَّوْمِ، وَسُکْرُ الْمُلْکِ(بحارالأنوار، ج 73، ص 142، ح 18؛ معانی الاخبار،ص365): مستى در چهار چیز است: مستى از شراب، مستى ثروت، مستى خواب، مستى ریاست.

در حدیث دیگری از آن حضرت این چنین گزارش شده است:

یَنبَغِی للعاقِلِ أن یَحتَرِسَ مِن سُکرِ المالِ، و سُکرِ القُدرَةِ، و سُکرِ العِلمِ، و سُکرِ المَدحِ، و سُکرِ الشَّبابِ، فإنَّ لِکُلِّ ذلکَ رِیاحا خَبیثةً تَسلُبُ العَقلَ و تَستَخِفُّ الوَقارَ»

انسان خردمند سزاوار است که خود را از مستی ثروت، مستی قدرت، مستی علم، مستی مدح و مستی جوانی نگه دارد زیرا هریک را بادهای پلیدی است که عقل را می زداید و وقار را کاهش می دهد. (غرر الحکم- صفحه 66 )

ای بی خبر از رموز هستی                افتاده به دام خودپرستی

بگذار ز باده تغافل                          سرشاری و بیخودی و مستی

از جهل محیط زندگانی است            کانون فساد و مهد پستی

ای بستری ستم! خدا را                    شد قافله، محملی نبستی (بارق شفیعی)

 روز ولادت پیامبر اكرم (ص) طبق نظر اکثریت اهل سنت 12 ربیع الاول و طبق نظر اکثریت شیعیان 17 ربیع الاول است. پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی در سال 1360 بنا به پیشنهاد آیت الله منتظری روزهای دوازدهم تا هفدهم ربیع الاول هر سال قمری به عنوان هفته وحدت اعلام شد و از آن زمان تا کنون در ایران و سایر كشورهای اسلامی، هفته وحدت ارج نهاده شده و مورد توجه خاص بوده است.

وحدت و تقریب میان مذاهب اسلامی

قرمان قرآن کریم به مسلمانان این است که: واعتصموا بحبل الله جمیعا و لاتفرقوا. تفرقه و تشتت یکی از عوامل از هم گسیختگی و زوال و نابودی در جوامع بشری است. داعیه داران وحدت اسلامی هرگز منادی کنارگذاشتن اصول و معتقدات یک مذهب به نفع مذهب دیگر نبوده اند بلکه بر این نکته تاکیدورزیده اند که برای وصول به اهداف بزرگ و پیروزی بر جبهه کفر و نظام سلطه، مسلمانان لازم است در تعامل با یکدیگر و آنچه که به سرنوشت امت اسلامی مربوط می شود، بر مشترکات خود تکیه کرده، اخوت اسلامی را در دستور کار قراردهند.مایه شگفتی است امتی که خدای واحد، دین واحد، پیامبر واحد، کتاب واحد، قبله واحد و...دارد، این گونه گرفتار تشتت و تفرقه شده است! منزل یکی و راه یکی و روش یکی    چندین هزار تقرقه در هر کنار چیست؟. تقریب میان مسلمانان و توجه دادن به لزوم اخوت اسلامی همواره از دغدغه های بزرگان شیعه و اهل سنت بوده است. اندیشمندان و مصلحانی چون سید جمال، اقبال لاهوری و شیخ شلتوت و مراجع بزرگی چون آیت الله العظمی بروجردی، حضرت امام خمینی و آیت الله العظمی سیستانی همه در این راستا گام برداشته اند. این امر در عالی ترین سند سیاسی و حقوقی جمهوری اسلامی ایران یعنی قانون اساسی نیز مورد توجه خاص قرارگرفته و با الهام از قرآن کریم در اصل یازدهم مقررشده است که « به حکم آیه کریمه «ان هذه امتکم امه واحده و انا ربکم فاعبدون» همه مسلمانان یک امتند و دولت جمهوری اسلامی ایران موظف است سیاست کلی خود را بر پایه ائتلاف و اتحاد ملل اسلامی قرار دهد و کوشش پیگیر به عمل آورد تا وحدت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جهان اسلام را تحقق بخشد». در سایه وحدت و همگرایی است که مسلمانان و دولتهای اسلامی می تواند برای حل مشکلات و مسائل مربوط به جهان اسلام، چاره جویی کنند و از ظرفیت ها و سرمایه های عظیمی که در اختیار دارند به درستی و شایستگی بهره برند. و اگر چنین نباشد، سرمایه های مادی و معنوی مسلمانان با صحنه گردانی نامرئی امریکا و اسرائیل علبه خود مسلمانان به کار گرفته می شود، همان گونه که سوگمندانه در وضعیت امروز حاکم بر عراق، سوریه، یمن، لیبی، مصر، عربستان و پاکستان شاهد آن هستیم. ظهور پدیده های دردآوری مانند، طالبان، القاعده و داعش از یکسو و تحریک اهل سنت از سوی شیعیان انگلیسی مدعی ولایت که علنا به مقدسات اهل سنت توهین می کنند از سوی دیگر، همچون خنجری است که بر پیکره مسلمانان فرود آمده و ره آورد آن جز کشتار، ویرانی، نابسامانی، ناامنی، بی خانمانی، نابودی شهر و بلاد اسلامی، غارت، مهاجرت، هتک اعراض و نوامیس مسلمانان و ... نبوده است. این ها همه مولود تفرقه و رویکرد تقابل و عناد میان امت اسلامی است. آیا پیامبری که شاهد بر امت است بر این وضعیت خون گریه نمی کند؟. فارغ از هویت اسلامی، اساسا هویت انسانی با این درنده خویی ها سازگاری ندارد زیرا جان گرگان و سگان از هم جداست    متحد دلهای شیران خداست و چه نیک گفته شده است که تفرقه در روح حیوانی بود     نفس واحد روح انسانی بود.

استلزامات تقریب و وحدت

1. احترام متقابل در تعامل مسلمانان با یکدیگر. اگر تقریب و وحدت به مفهومی که گفته شد، امری لازم و مورد تاکید عقل و شرع است، التزام به آن مستلزم التزام به لوازم آن نیز می باشد. بدون شک در موارد اختلافی میان اهل سنت و شیعیان، آنچه امروز باید مبنای عمل قرارگیرد احترام متقابل است. این اصل روشن و بدیهی، هرگز نباید فراموش شود که اگر شما به مقدسات یک مذهب توهین کردید، آنان نیز به مقدسات شما توهین می کنند؛ اگر افرادی دیگران را مسخره کنند، متقابلا مسخره خواهند شد.

2.اهتمام عالمان و متولیان دین. از بیشتر دولتهای اسلامی در زمینه تقریب و تالیف قلوب مسلمانان انتظاری نیست زیرا که عموما سرسپردگان قدرتهای سلطه گری هستند که منافع خود را در ایجاد تفرقه بین مسلمانان می بینند. همچنین از برخی از روحانیان و عالمان نیز که درباری و وابسته به حکومتهایند انتظاری نمی رود. از این دو گروه که بگذریم، اکثریت عالمان دین (سنی و شیعه) که حقیقتا دغدغه دین و امت اسلام را دارند بیش از هر زمان دیگری باید به میدان آمده و وظیقه مسلمانان را در این امر خطیر یادآورشوند. بی تردید ایده وحدت اسلامی بدون نقش آفرینی عالمان دینی هیچگاه محقق نخواهد شد.

3. پای بندی معتقدان به هر مذهب به ارزشهای اعتقادی و فقهی و اخلاقی خود. تفریب و همگرایی میان مسلمانان، به معنای عقب نشینی شیعیان از اصول اعتقادی و یا احکام فقهی خود و یا متقابلا اهل سنت نسبت به اعتقادات و احکام فقهیشان نیست.

4. امکان بهره گیری از ابزارهای تبلیغی و ترویجی برای هر مذهب. تاکید بر تقریب و وحدت اسلامی هرگز بدین معنا نیست که دیگر شیعیان و یا اهل سنت مجاز به تبلیغ و ترویج معتقدات خود نباشند. همان گونه که اهل سنت از ابزارهای تبلیغی و رسانه ای خود می توانند برای تبیین و تبلیغ عقاید و احکام مورد نظر خود به صورت منطقی و به دور از رویکردهای تقابلی، استفاده کنندف شیعیان نیز می توانند از همین ابزارها برای ترویج مکتب اهل بیت و عقابد خویش بهره گیرند بدون آن که فضای انس و الفت دینی خدشه دارشود.

 حسن ختام این یادداشت، سروده زیبای وحدت آفرین از اقبال لاهوری است:

از رسالت در جهان تکوین ما            از رسالت دین ما آیین ما

از رسالت صد هزار ما یک است        جزو ما از جزو «ما لاینفک» است

آن که شان اوست «یهدی من یرید»      از رسالت حلقه گرد ما کشید

ما زحکم نسبت او ملتیم                  اهل عالم را پیام رحمتیم

از میان بحر او خیزیم ما                 مثل موج از هم نمی ریزیم ما

از رسالت هم نوا گشتیم ما               هم نفس هم مدعا گشتیم ما

کثرت هم مدعا وحدت شود              پخته چون وحدت شود ملت شود

زنده هر کثرت ز بند وحدت است        وحدت مسلم ز دین فطرت است

این گهر از بحر بی پایان اوست          ما که یک جانیم از احسان اوست

قوم را سرمایه قوت از او               حفظ سر وحدت ملت از او  (اقبال)

به روان پاک بنیانگذار جمهوری اسلام ایران امام خمینی، بزرگ منادی وحدت و عزت اسلامی درود می فرستیم و میلاد سراسر نور و سرور پیامیر رحمت و امام صادق جعفربن محمد علیهما السلام را تبریک و تهنیت می گوییم.

4-2-2. قضات

ثُمَّ اخْتَرْ لِلْحُکْمِ بَینَ النَّاسِ أَفْضَلَ رَعِیتِک فِی نَفْسِک، مِمَّنْ لاتَضِیقُ بِهِ الْاُمُورُ، وَ لاَ تُمَحِّکهُ الْخُصُومُ، وَلاَ یتَمَادَی فِی الزَّلَّةِ، وَلاَ یحْصَرُ مِنَ الْفَیءِ إِلَی الْحَقِّ إِذَا عَرَفَهُ، وَ لاَ تُشْرِفُ نَفْسَهُ عَلَی طَمَع، وَلاَ یکْتَفِی بِأَدْنَی فَهْم دُونَ أَقْصَاهُ; وَ أَوْقَفَهُمْ فِی الشُّبُهَاتِ، وَآخَذَهُمْ بِالْحُجَجِ، وَ أَقَلَّهُمْ تَبَرُّماً بِمُرَاجَعَةِ الْخَصْمِ، وَ أَصْبَرَهُمْ عَلَی تَکشُّفِ الْاُمُورِ، وَ أ َصْرَمَهُمْ عِنْدَ اتِّضَاحِ الْحُکْمِ، مِمَّنْ لایزْدَهِیهِ إِطْرَاءٌ. وَ لاَ یسْتَمِیلُهُ إِغْرَاءٌ وَ أُولَئِک قَلِیلٌ، ثُمَّ أَکْثِرْ تَعَاهُدَ قَضَائِهِ، وَ افْسَحْ لَهُ فِی الْبَذْلِ مَا یزِیلُ عِلَّتَهُ، وَ تَقِلُّ مَعَهُ حَاجَتُهُ إِلَی النَّاسِ. وَ أَعْطِهِ مِنَ الْمَنْزِلَةِ لَدَیک مَا لایطْمَعُ فِیهِ غَیرُهُ مِنْ خَاصَّتِک، لِیأْمَنَ بِذَلِک اغْتِیالَ الرِّجَالِ لَهُ عِنْدَک. فَانْظُرْ فِی ذَلِک نَظَراً بَلِیغاً، فَإِنَّ هَذَا الدِّینَ قَدْ کانَ أَسِیراً فِی أَیدِی الْاَشْرَارِ، یعْمَلُ فِیهِ بِالْهَوَی، وَ تُطْلَبُ بِهِ الدُّنْیا.